محمد جواد کریمی کارشناس میراث فرهنگی در یادداشتی نوشت: کبوترخانه‌ها که در گویش محلی خمین به آنها کارخانه می‌گویند در گذشته نه تنها پناه‌گاه‌هایی برای پرندگان محسوب می‌شدند، بلکه منابعی موثر در تولید کودهای ارگانیک بودند و نه تنها در حفظ محیط زیست نقش به‌سزایی داشتند بلکه به کشاورزان نیز کمک می‌کردند تا محصولات خود را با کیفیت بیشتری کشت کنند.

کبوترخانه‌ها از نظر شکل ظاهری به سه دسته کبوترخانه استوانه‌ای، کبوترخانه مکعبی و کبوترخانه‌های چند قل تقسیم می‌شوند، تمام کبوترخانه‌های شهرستان خمین که در روستاهای شرقی ساخته شده‌اند به جز یک نمونه کبوترخانه استوانه‌ای در روستای هویه و یک نمونه کبوترخانه چن قل در روستای اسدآباد، مابقی به شکل مکعبی هستند. اندازه کبوترخانه‌ها با یکدیگر متفاوت‌اند، هر کبوترخانه بین ۱۰ تا ۲۶ متر طول ۶ متر عرض و ۷ تا ۱۲ متر ارتفاع دارند. قسمت‌های مختلف کبوترخانه از چهار دیوار اصلی، دربها، پنجره و سوراخ ها، تیرهای چوبی داخل، کنگره دور پشت بام، دیواره گچی، تیرک‌های چوبی، لانه‌ها، زغلگیر و راه پله گلی ساخته می‌شوند.

چهار دیوار اصلی

که از گل و خشت خام ساخته می‌شد و روی آن را با کاهگل اندود می‌کردند، عرض این دیوارها از روی زمین ۱/۵ متر عرض و هرچه ارتفاع آن بالاتر می‌رفت از عرض این دیوارها به طرز ماهرانه‌ای کم می‌شود و در بالاترین نقطه به ۶۰ سانتی‌ متر می‌رسد.

درب‌ها

برای هر کبوترخانه سه درب به اندازه‌های متفاوت وجود داشت.

۱- درب اصلی که در سال یک مرتبه باز و بسته می‌شد و جهت خارج کردن کود از آن استفاده می‌شد.

۲- درب کوچک که با ارتفاع چهار متر از کف زمین بالای درب اصلی ساخته‌ می‌شد و در مواقع ضروری مانند برف روبی و دانه پاشی استفاده می‌شده و راه دسترسی به آن به وسیله یک نردبان چوبی بوده است. 

۳- درب خرپشته که برای ورود به پشت بام استفاده می‌شده است.

پنجره‌ها و سوراخ‌ها

برای ورود و خروج کبوتران پنجره‌هایی با تعدادی سوراخ، که معمولا با توجه به اندازه پنجره‌ها تعداد این سوراخ‌ها نیز متغییر بوده است. داخل هر سوراخ را تنپوشه‌های سفالی به اندازه خود کبوتر قرار می‌دادند تا پرندگان بزرگتر مانند شاهین و کلاغ که دشمن این کبوتران محسوب می‌شدند نتوانند داخل شوند.

دیواره گچی

دورتادور کبوترخانه و اطراف پنجره‌ها، یک نوار گچی با ارتفاع ۵۰ سانتیمتر یا کمی بیشتر می‌کشیدند که هم جنبه تزئینی داشته و هم از ورود حیواناتی مانند مار، گربه و حیوانات دیگری که دشمن کبوتران بوده جلوگیری می‌کرده است.

تیرهای چوبی داخل

از تیره‌ها در ارتفاع چهار متری، با فاصله ۲ متر از یکدیگر استفاده، و دیوارهای طولی را به یکدیگر کلاف پیچ می‌کردند و کبوتران داخل کبوترخانه روی آنها می‌نشستند.

راه پله گلی

برای دسترسی به پشت بام، در قسمت دیوار عرضی و معمولا بالای درب اصلی تعدادی پله با خشت خام می‌ساختند.

لانه‌ها

برای ساخت لانه‌ها داخل کبوترخانه از کف به ارتفاع نیم متر یا کمی بیشتر شروع به سوراخ‌بندی و تا سقف ادامه می‌دادند. ارتفاع و طول و عرض لانه‌ها باید به صورتی باشد که یک جفت کبوتر بتواند به راحتی داخل آن بچرخد و تخم‌گذاری کند. هر لانه کبوتر در حدود ۱۸ تا ۲۲ سانتی متر ارتفاع، به همین اندازه عرض و در حدود ۲۷ الی ۳۲ سانتی متر طول دارد.

زغلگیر

به فضولات کبوتر به گویش محلی زغل می‌گویند و از کف کبوترخانه تا ارتفاع نیم متری را که سوراخ بندی نشده را به اصطلاح زغلگیر می‌گویند.

کنگره های دور پشت بام

وقتی ساخت کبوترخانه تمام می‌شود دورتادور پشت بام را به حالت کنگره‌ای می‌ساختند که جنبه زیبائی داشته است. دقت در اجرای ساخت کبوترخانه به حدی بوده، که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه‌ها راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد.

نتیجه‌گیری

با توجه به تنوع ساختاری کبوترخانه‌های شهرستان خمین که عمدتاً به شکل مکعبی و در روستاهای شرقی بنا شده‌اند، می‌توان دریافت که معماری بومی این منطقه بیشترین گرایش را به این الگوی ساخت داشته است. هرچند وجود نمونه‌های استوانه‌ای در روستای هویه و چندقل در روستای اسدآباد نشان از تکثر و خلاقیت معماری در گذشته دارد، اما غالب همچنان همان ساختار مکعبی است که به‌عنوان شاخصه اصلی کبوترخانه‌های خمین شناخته می‌شود.

انتهای پیام/